وحید قاســمی
پیشینه و جلوه
های موسیقی افغانستان
موسیقی افغانی را با در نظر داشت پیشینه تاریخی آن میتوانیم در کل به سه
کتگوری نام ببریم:
موسیقی خرابات: آمیزه ایست از موسیقی قدیم کابل، اطراف آن و مایه هایی از
موسیقی چهار سمت افغانستان، با در نظرداشت پیوند های پیشین و تاثیرات
موسیقی هندی و افغانی بر همدیگر. موسیقی خرابات با اساسات موسیقی کلاسیک
هندی شناسایی وتدریس میگردد، ولی ارایه آن بر بنیاد سبکها، آهنگها ومایه
های موسیقی افغانی استوار است. به استثنای انچه که به گونه کاملا کلاسیک و
با حال وهوای موسیقی هندی اجرا میگردد چون اثار کلاسیک درتات های مختلف،
تکامل یافتهء موسیقی سرزمین هند میباشد. بخشی از موسیقی سازی ما که شامل
نغمه های لاریه و چهارتوکها میباشد، این آثاربه همت و کوشش استادان و
نوازندگان پیشین خرابات رشد و تکامل یافت و امروز ما میتوانیم این نغمات
را، نمونه هایی از موسیقی کلاسیک با شیوه منحصر به افغانستان محسوب بداریم.
از روزگارانی که سرزمین افغانستان و هندوستان مراوده های مختلف سیاسی،
اجتماعی و غیره داشته اند، موسیقی نیز در بین این دو خطه تاثیرات متقابل بر
همدیگر را با داد وستد های بین هم داشته اند. با تفاوت اینکه در جامعه هند
موسیقی جزیی از مذهب بوده و این پدیده را تا امروز به دیده احترام مینگرند
ولی در کشور ما از سده ها بدین سو نظر به دلایل مختلف، موسیقی جایگاه
مناسبی را دارا نبوده است. یکی از دلایل عدم رشد این پدیده در جامعه ما
همین است. سبک غزل خوانی خرابات که بر بنیاد شعرکلاسیک و عارفانه ها استوار
است با ویژه گی های موسیقایی آن از شیوه های موسیقی منحصر به کشور ما محسوب
میگردد. اجرای موسیقی غزل در قالب های گوناگون شعری، خوانش ابیاتی به شکل
شاه فردها برای قوت بخشیدن منظومه یی که در قالب اهنگ اجرا میگردد و اجرای
این اهنگها در قالب تال های مثل دادره قدیمی، تاپیه، مغولی، با دو لا نوازی
(دو برابر) پرندهای با همی در لی تیزتر، در راگ های بهروی، بهرو، تلنگ،
آسا، نیریز، کستوری، سندره، کونسیه و غیره که بربنیاد روش ها و برمبنای
مایه هایی از موسیقی افغانی استوار است، میباشد. همچنان در موسیقی سازی
خرابات از قطعات زیبای لاریه ها و چهارتوکها میتوان نام برد که از گذشته ها
به منظور پیش در آمد، چاشنی موسیقی در تات یا راگ به گونه دسته جمعی اجرا
میشد و امروز کم رنگ شده وحتا از رواج افتاده است. قطعات قدیمی لاریه ها
توسط استاد محمد عمر بازسازی شد و رواج دوباره پیدا کرد. استاد محمد عمر با
افرینش و ایجاد نغمه های جدید لاریه وچهار توکها که به نام نغمه های کشال
نیز یاد میگردد، این بخش موسیقی مارا پر بار تر نمود که امروز ازین آثار
درمیتود درسی برای آموزش رباب استفاده میگردد.(1)
استاد غلام حسین
استادقاسم
افغان
استاد
یعقوب قاسمی
استاد سر آهنگ
چهارتوک
لاریه استاد
محمد عمر
……………………………………………………………………………
استادایوب
استاد رحیم بخش
استاد امیر محمد
……………………………………………………………………..
آثارموسیقی بومی: افریده هایی اند برخاسته ازعواطف مردمان این سرزمین که
بیانگر احساسات خوش، ناخوش، غمها ولذت ها در حالات مختلف زندگی میباشد. این
اثار با کهن ترین روش ها و لهجه های موسیقیایی این سرزمین در مناطق دور از
شهرها، در دامنه های کوه ها وروستاهای دور دست تا هنوز نفس میکشد. بانوان و
دختران در قالب همین آواز ها به مخته سرایی، فلک خوانی و سوگ سرود ها
میپردازند. و مردان در نوحه سرایی، فلک های دهقانی و یا ترانه های دستجمعی،
با همین لحن های بومی آواز میخوانند. اوازخوانی باهمی را در نورستان با
لهجه های خاص موسیقی منحصر به خود شان به شکل هارمونی وهمآهنگ میشنویم. اتن
و آواز خوانی دسته جمعی مردان درپکتیا، نوحه سرایی هراتی، چهاربیتی های
بادغیسی، مخته خوانی مردمان هزاره، فلک خوانی زنان و سوگسرود های پامیر
بدخشان نمونه های خوبی این آثار میباشد که تا امروز به شناسایی و پیشینه
تاریخی آن، مطالعه صورت نگرفته است.
نوای باستان
سوگسرود
اتن با سرود خوانی
فلک چوپانی
مخته سرایی
شپلی نورستان
اوای باستانی
…………………………………………………………………………..
موسیقی محلی وفلکلور: سرود ها و سبک هایی اند از ملیت های مختلف که از
گذشته ها سینه به سینه به ما انتقال نموده است. بیشتر این اثار به مرور
زمان ودر اثر نفوذ موسیقی شهری، منابع نشراتی و یا ازدیاد پخش موسیقی بیرون
مرزی در سماوار ها و چایخانه ها، اصالت خود را از دست داده اند. ولی بعضی
ازین آثار به دلیل دور افتادگی از شهرها یا خاص بودن سبکها، از اینگونه
آمیزشها در امان مانده است. سبک هایی را بطور نمونه از موسیقی محلی چهار
گوشه کشورنام میبریم که بیشتر آن تا امروز موجود اند:
در موسیقی جنوب و شرق افغانستان سبکهای تپه، سروکی، غزل، لوبه، داستان،
چهار بیت وغیره
منظومه ها و داستان های حماسی گوراغلی را به زبان های ترکمنی، ازبکی و
فارسی در قالب آهنگها در 36 شاخه متفاوت تا هنوزدربین موسپیدان میشنویم.(2)
اجرای قطعاتی توسط هنرمندان کهن سال با ذکر نا م ها ی قدیمی آن درموسیقی
مقام مثل نیریز در بدخشان ونیشاپور در موسیقی لغمان و....
درموسیقی هزاره: سبک های اخوچی، دویی، مداح، مخته، و قطعاتی بنام های رفت
بهسود،
مالستانی، کم میرک، سیاه سنگ، دیزنگی، دلارام(3)
استاد بیلتون
قدیم
سلام لوگری
نورمحمد قندهاری
قاسم لوگری
ترکمنی
مادر میرزا
بابه قران
جوره بیگ
در موسیقی پنجشیر: تلقین، مقام، سنگردی قرصک و ناشناخته های دیگری،
درموسیقی سازی بدخشان و تخارنغمه های لاریه، فلک خوانی وانواع گوناگون آن
مثل فلک چوپانی، فلک زنانه، دف بزم، فلک بزم، موسیقی مذهبی، قصیده خوانی،
قال خوانی با نیایشنامه میباشد(4) و به همین گونه در سراسر افغانستان به
انواع گوناگونی سبکهای متفاوت موسیقی برمیخوریم که گرد آوری و شناسایی آن،
موسیقی سرزمین ما را هویت میبخشد.
درموسیقی سازی نغمه های معروف وقدیمی دهل وسرنای در هرات و بادغیس مثل نغمه
راه جنگ، نغمه های همر اه با چوب بازی، اتن بادغیسی، ساز الله در مسابقات
کشتی گیری، اتن
اوشاری، نغمه تعلیم قدم وغیره.
چهار بیتی بادغیس
چهار بیتی هزاره
انواع گوناگون اتن ها ر ابا پیشینه تاریخی آن در چهار گوشهء سرزمین مشاهده
مینمائیم که نیاز به تحقیقات جداگانه دارد.
نغمه های معروف دوتار در با غیس و هرات بنام های پرش جل، غره پلنگ، راهرو
شتر، اولنگ
اولنگ، اوشاری، غمزگی، چهار توک های هراتی، چهار بیتی های سرحدی و غیره
میباشد.(5)
دهل
وسرنای بادغیسی
هرات، نغمه اوشاری
لاریه فرخار
موسیقی طنز: که درین سبک هنرمندان بدیهه سرا، ظریفانه مسایل گونه گون
اجتماعی، و سیاسی زمان خود را به نقد می کشند. و همچنان با ایجاد و آفرینش
سوژه های خنده آور به سرگرمی مردم می پردازند که در هرات پیشینه تاریخی
دارد.
هرات، طنزنامه مرغک
نوحه سرایی: اجرای سوگسرودهایی که مداحان در مراسم مذهبی به ویژه دهه
عاشورا و چهل و هشتم ماه صفر در تکیه خانه‌ها به گونه نوحه سرایی اجراه می
نمایند که روضه خوانی هم یاد میگردد.
از سبک هایی که نام بردیم، تا هنوز هم در بیشتراین سبکها حال وهوای موسیقی
مقام احساس میگردد. کاربرد و ارایهء ربع پرده ها (سرتی یا کرون) در آواز
سرایندگان و اجرای این ربع پرده ها در سازهایی چون غیژک، دمبوره، رباب
پامیری و دوتاری که در روستا های دور دست هرات شنیده میشود، آهنگ ها و نغمه
های ترکمنی، کمانچه نوازی بادغیسی، سه تار نوازان روستایی لغمان ونورستان
شواهدی براین ادعا میباشد.
بادغیس، نغمه رقصان
فرخاری
مقام فرخار
ساز پامیر
اسناد و کتیبه های در دست داشته قدیمی، بیانگر موجودیت موسیقی تکامل یافته
سبک مقام در سر زمین ما میباشد که ازسده ها بدین سو وجود داشته و پیشینه
تاریخی دارد.
کتابی را بنام رساله موسیقی، از نیمه دوم قرن نهم هجری به تالیف مولانا
بنایی در اختیار داریم که با الفبای مروج موسیقی دردوران تیموری ها، به
توضیح مقام هاوگوشه ها، معرفی و تقطیع ضرب های موسیقی میپردازد:(6)
این کتاب به معرفی و توضیح دوگاه، سه گاه، چهارگاه، پنجگاه، عشیرا، نوروز
عرب، ماهور، نوروز خارا، حصار، نوروز بیاتی، نهفت، غزال، اوج، نیریز، رکب،
همایون، نهاوند، زاولی یا زابلی، بسته نگار وغیره میپردازد.
رساله قدیمی موسیقی بنام بهجت الروح تالیف عبدالمومن ابن صفی الدین که
تالیف این اثر تخمیناً در حدود قرن دهم و یازدهم هجری میباشد، به توضیح
دوازده مقام وگوشه های آن میپردازد همچنان بخشی از تال ها وضربهای موسیقی
رابدینگونه تذکرداده شده است:
ثقیل، دوازده ضرب: بم هفت، زیر پنج
خفیف، یازده ضرب: بم پنج، زیر شش
دور، دوازده ضرب: بم شش، زیر شش
پنج ضرب: بم دو، زیر سه
نیم ثقیل، چهارده ضرب: بم هشت، زیر(7)
به همینگونه به توضیحات ضرب ها و ضربان های بیشتری چون هزج، اوسط، رمل،
دویک، چهار ضرب وغیره میپردازد.( پنج ضرب: بم دو، زیر سه)، تا امروزدر
موسیقی هزاره و بدخشان وجود دارد که بیشتر آهنگها را در قالب همین ضرب اجرا
میدارند.(8)
پنجضرب پامیری
پنجضزب هزار
پنجضرب فرخار
موسیقی مقام در کشور های همجوار ما چون ایران، ازبکستان و تاجکستان به شکل
علمی آن تدریس وارایه میگردد و پیشینه تاریخی آن با سرزمین ما مشترک و
یکسان میباشد، ولی از سده ها بدینسو در کشور ما کوچکترین اطلاعاتی در رابطه
به موسیقی مقام وجود ندارد. امروز کسی را در جامعه افغانی سراغ نداریم که
به شناسایی و آموزش آن پرداخته باشد. اگر وزارت های محتر م اطلاعات و فر
هنگ و وزارت تعلیم و تربیه زمینه ایجاد آموزشگاه های موسیقی مقام را به کمک
کشورهای همسایه ما چون ازبکستان، تاجکستان ویا ایران در داخل کشور ایجاد
نمایند به یقین کامل، گامی بزرگی خواهد بود برای پیشرفت یک بخش عظیم موسیقی
باستانی سرزمین ما. آنگاه نوازندگان صاحب علم را در نواختن غیژک، دمبوره،
دوتار ودیگر ساز های که با سبک هندی و فورم های موسیقی غربی همخوانی ندارد
ولی ساز های اصیل این مرز وبوم میباشد، خواهیم داشت.
فرهنگ زبان وهنر ما با کشور های همجوار و همسایه پیوندهای ناگسستنی دارد و
با جغرافیای امروزی ما نمیتوانیم این پیوند ها را از هم جدا سازیم. به گونه
مثال موسیقی که در ایران به سبک موسیقی خراسانی معروف است، آهنگها وسبک های
مشتر ک هردو کشوررا بازگو مینماید.(9)
به همین شکل آهنگ ها وسبکهای موسیقی در بدخشان افغانستان و تاجکستان مثل
فلک خوانی ها که امروز در دنیا به موسیقی تاجکی شهرت گرفته است (10)،
موسیقی ازبکی وترکمنی ما با کشور های ازبکستان و اسیای میانه و بخشهای
ازموسیقی مردمان هزاره ی افغانستان با موسیقی چین پیوند های مشترک دارد.که
درین پیوند ها، حفظ و نگهداشت اصالت این سبکها با لهجه های موسیقیایی مربوط
به مردمان این جغرافیا، رسالت ما میباشد. امروز موسیقی اصیل محلی را فقط در
نقاط دورافتاده از شهر ها میتوانیم مشاهده کنیم.
انچه بربیرنگی وبی هویتی این سبک ها اثر گذاشته است همین سبک موسیقی شمالی
ولوگر ی میباشد که در موسیقی سراسر کشور مروج گردیده است.
کاربرد واستفاده ساز ها در سبکها ی موسیقی، یکی از موارد بسیار مهم وقابل
توجه میباشد. در افرینش وارایه قطعات موسیقی، خصوصیات آوایی و چگونگی سازها
یکی از عناصر مهم به شمار میرود. بطور مثال نغماتی که در موسیقی جنوب کشور
بار باب آفریده شده، دمبوره شمال نمیتواند جوابگوی این قطعات باشد و یا
نغمه های که با نوای دمبوره ایجاد شده، فقط دمبوره یا ساز های نزدیک به
دمبوره جوابگوی همان قطعه میباشد.
امروز با بی توجهی به این ارزش، در موسیقی بدخشان دمبوره را با دهل و رباب
آمیزش داده اند که بیشتر رنگ موسیقی لوگری را اختیار نموده است. به همین
گونه نمونه های زیادی را در موسیقی چهار سمت کشور میبینیم و میشنویم که با
این ترکیبات نامتجانس، علاوه بر اینکه شنیدنش لذت بخش نیست، با این عمل
اصالت سبکهای موسیقی زایل میگردند. هرگاه سخن در باره موسیقی نورستان یا
لغمان باشد، ناخود آگاه منگی، سه تار، دایره وتوله یا شپیلی وسازهای همان
محل در ذهن خطور مینماید که این نکته برای نگهداری سبک های موسیقی اصیل ما
بسیارمهم و قابل توجه میباشد.
سرچشمه ها
(1) اجرای چهارتوک در راگ بهرو توسط استاد گدا محمد و وحید دل آهنگ، اجرای
نغمه لاریه توسط گروه گلدسته خرابات
(2) بازدید و گفت و شنود وحید قاسمی با استاد رجب در تحقیقات ساحوی بدخشان/
2009
(3) توضیحات از جناب دکترثنا نیکپی و هنرمندان موسیقی هزاره، محترم صفدر
توکلی وجناب ناصری در کابل و نور محمد نظری در کانادا/ سپتمبر 2006
(4) دریافت هایی از تحقیقات ساحوی وحید قاسمی از موسیقی پامیری و تخاری یا
قطغنی
(5) دریافت هایی از تحقیقات ساحوی وحید قاسمی از موسیقی هرات و بادغیس/
اگست 2010 تا مارچ 2011
(6) رساله در موسیقی، تالیف علی ابن محمد المعمار (مشهور به بنایی مورخ سال
888 هجری قمری) در سال1989 با چاپ عکس از روی نسخه خطی در مرکز نشر
دانشگاهی، تهران به نشر رسیده است
(7) رساله موسیقی "بهجت الروح"، تالیف عبدالمومن ابن صفی الدین، بربنیاد سه
نسخه که در کتابخانه (بادلیان) و کتابخانه دانشگاه (کمبرج) موجود است،
درسال 1943 توسط هه.ل رابینو دی برگو ماله (H.L.rabino de Borgomale) جنرال
قونسول پیشین انگلستان در قاهره، از فارسی به انگلیسی ترجمه و چاپ گردیده
است.
در بهجت الروح از دوازده مقام موسیقی پیشین ما چنین تذکر رفته است: راست،
حسینی، عراق، سپاهان، زنگوله، عشاق، نوادان، احجاز، بوسلیک، رهاوی، زیرخورد
و زیر بزرگ
(8) گفت وشنود با هنرمندان موسیقی هزاره و دریافت های تحقیقاتی وحید قاسمی
درپامیر بدخشان/ 2009
(9) دریافت های از تحقیقات ساحوی وحید قاسمی از موسیقی هرات و بادغیس/ اگست
2010 تا مارچ 2011
(10) توضیحات از هنرمندان موسیقی دف بزم پامیر و هنرمندان تخار/ 2009
ادبی ـ هنری