کتابخــانه ها در افغانســــتان
Nancy Hatch Dupree
برگردان: صبورالله سياه سنگ
hajarulaswad@yahoo.com
(بخش سوم)
کتابخانه هاي شخصي
برخي از شهروندان کتابخانه هاي ظريفي در شهر کابل داشتند. پس از کودتاي
1978 [هفت ثور سيزده پنجاه و هفت] برخي از آنها ضبط گرديدند و به جاهاي
گوناگوني، مانند آرشيف ملي فرستاده شدند. يگان يگان چنين کتابخانه ها که
هنوز هم در کابل مانده اند، با پشتکار زياد در ميان خانه نگهباني ميشوند.
شمار ديگر يا از سوي دارندگان شان به برونمرزها برده شده، يا دزدي گرديده و
دانه دانه به فروشندگان بزرگ در برابر پول آب شده اند.
فروشنده يي در پشاور، انبار بزرگي از کتاب در خانه اش دارد. کتابها چون
گدامهاي بزرگي به او رسانده شده اند. ARIC بخشي از کتابها، به ويژه آثار
ناياب نويسندگان افغان را از او خريداري کرده است.
اين کتابها در کنار داشته هاي ديگر ARIC در فرجام به افغانستان واپس داده
خواهند شد. البته ARIC توان پولي براي خريدن کتابهاي گرانتر ندارد. اين
کتابها با شتاب ناپديد ميشوند، زيرا خريداران برونمرزي مانند [نمايندگان]
کتابخانه کانگرس و کانون فرهنگي ايران آنها را زياد زياد ميبرند.
همه کتابهايي که نزد فروشندگان در بازار ديده ميشوند، مال دزدي نيستند. بخش
زياد آنها به شيوه قانوني از خانواده هاي تنگدست خريداري شده اند.
شمار زيادي از مامورين دولت براي پيشبرد زندگي خانوادگي، روزانه پس از کار
رسمي، در پياده روها "ترکاري فروشي" ميکنند، زيرا خريدنيها بسيار زياد گران
اند و تنخواه دولتي بسي ناچيز. ناچيز بودنش يکسو، درآمدي به نام تنخواه که
بايد در پايان هر سي روز پرداخته شود، "ماهانه" نيست و پس از چندين ماه به
دست ميرسد.
خانواده ها هم ناگزير بوده اند، زيورهاي بانوان، قالين/گليم و مرده ريگ و
يادگار نياکان شان را به فروش رسانند. کتابها نيز يا در برابر پشيزي يا به
"ليلامي فروشان" داده ميشوند يا در پياده روهاي کابل، هرات، مزار و جلال
آباد هموار ميگردند.
طالبان ميکوشند برون رفتن کتاب از افغانستان را جلوگيري کنند. انبوهي از
کتابهايي که به سوي پاکستان برده ميشدند، در مرز افغانستان/ پاکستان ضبط
شدند. گزارشهايي نيز ميرسانند که طالبان کتابخانه ها را دگرگونه پاکسازي (تطهير)
کرده اند. آنها کتابهاي مذهبي چاپ پاکستان، ايران و عربستان سعودي را به
جاي داشته هاي پيشين در قفسه ها چيده اند.
در نوامبر 1997، سفير ايران و نماينده ويژه آن کشور در UNESCO به طالبان
برچسپ سوزاندن پنجاه و پنجهزار جلد کتاب و دستنويسهاي ناياب در پلخمري (شهرک
صنعتي در پاي کوه هندوکش) را زدند. گرداننده UNESCO با بياننامه محکوم
کننده يي به آن رويداد واکنش نشان داد.
پرس و جوهاي نخستين نشان دادند که در ميان ساختمان سوازنده شده "کانون
فرهنگي حکيم ناصر خسرو" چاپخانه يي نيز جا داشت. در کتابخانه کوچک آنجا
نشاني از آتش ديده نميشد، ولي قفسه ها تهي بودند و کتابها که انتشارات
ايراني و بيشتر شان براي کودکان بودند، در روي زمين به چشم ميخوردند.
واقعيت اينکه پلخمري بارگاه پيشواي فرقه اسماعيليه، و او هم_پيمان دشمنان [طالبان]
است، آشکارا مينماياند که تکانه ويرانسازي بسي فراتر از نشانه گرفتن زبان
فارسي و کين داشتن در برابر کتابخانه هاست.
روشن است که هر دوي اين جايگاهها بيشتر از دو سال آزگار در دل ميدان جنگ
نشسته اند؛ نگهداشتن آنگونه دستنويسهاي ناياب در گوشه آنچنان آسيب پذير،
چندان هوشمندانه نبود. [به گمان زياد، آماج Nancy Dupree از "جاي دوم"
شبرغان است، بدون آنکه نامش را بنويسد. سياه سنگ]
رويداد پيشگفته دستمايه جانانه يي شد براي کوبندگان طالبان و سرزنش کردنهاي
بعدي. افزون بر اينها، افسانه هاي همساني از سوزاندن کتابخانه ها در شبرغان
(بارگاه رهبر برجسته ديگر مخالف طالبان) همه جا پخش شدند. هرچه اين
داستانها بيشتر زبان به زبان ميگشتند، به همان اندازه آشفتگي ميپاشيدند و
دانستن مرز ميان "راستي" و "آوازه" دشوار ميگرديد.
پرس و جوي درست از سوي کارشناسان براي دانستن اينکه بر کتابخانه هاي سراسر
افغانستان چه رفته است، نياز راستين و چون و چرا ناپذير است.
کتابخانه هاي افغان در پشاور (پاکستان)
در جريان سالهاي جنگ، گردآوري، چاپ و پخش آگاهيهاي بيش از اندازه، در
پاکستان رونق گرفت. هر حزب سياسي دفترهاي "روابط عامه" شلوغي داشتند، ولي
شمار کمي داراي کتابخانه بودند. آنها حتا نخواستند رونوشت (ريکارد) ساده يي
از آنچه چاپ ميکردند، نگهداري گردد.
1) "شوراي فرهنگي جنبش مقاومت افغانستان" در اسلام آباد که از پشتيباني
بسيار نيرومند پولي حکومت ايالات متحده امريکا برخوردار بود، کلکسيون بزرگي
از آثار چاپي تنظيمي، و انبوهي از انتشارات خودش را داشت.
در 1986، شوراي نامبرده "کتابشناسي" را نيز به چاپ رساند. کارکردهاي "شوراي
فرهنگي جنبش مقاومت افغانســتان" پس از چيره شـدن مجـاهـدين (mujahideen)
بر کابل در 1992 پايان يافت و داشـته هايش به "کانون آگاهي و فرهنگي عرفان"
آورده شدند. اين کانون که خود سازمان غيرحکومتي افغاني است، در پشاور کار
ميکند و کمابيش ششهزار کتاب دارد.
2) "انجمن نويسندگان افغانستان آزاد" (WUFA) در 1990 لستي از انتشارات
جهادي را به چاپ سپرد، و "کانون آگاهي و ســرچشـمه هاي افغانسـتان" (ARIC)
بخش زيادي از روزنامه ها، ماهنامه ها/ گاهنامه ها و پوسترهاي حزبي را
خريداري کرد.
3) همه سـازمانهاي غيرحکومتي پشـاور_آشـيان و دفترهاي سـازمان ملل در
اسـلام آباد [پاکســتان] کتابخانه هاي خود شان را دارند.
ديريست "کانون آگاهي و ســرچشـمه هاي افغانسـتان" ميکوشد گنجينه آگاهي
همگاني سازمانيافته دستگاه کمپيوتري (common database) را برپا دارد. اين
کار دشوار و وقت_گيرنده است، زيرا نهادهاي ديگر در فراهم آوردن و سپردن
آگاهيها و اسناد خواسته شده، نه تنها کندي ميکنند، بلکه گرايش چنداني نشان
نميدهند.
4) شايد پوياترين و پر بيننده ترين کتابخانه در پشاور، کتابسراي "انستيتيوت
آموزش و فراگيري سنايي" (SIEAL) باشـد. "کانون آمـوزش زبان انگليسي" (نام
کوتاه: Kabul Centre) وابسته به اين انستيتيوت با داشتن 1700 شاگرد (350
دختر) خيلي شلوغ بوده، و تا کنون [جنوري 1999] کار آموزش 4330 شاگرد (970
دختر/زن) را به پايان رسانده است.
کتابخانه هاي بخش پسران "انستيتيوت آموزش و فراگيري سنايي" داراي 2600 جلد،
و بخش دختران آن داراي 3000 جلد کتاب بوده و تازگيها پول خوبي براي خريداري
کتابهاي بشتر به دست آورده اند.
اين انستيتيوت کتابخانه يي در روستاي "رامک" غزني نيز ساخته است. سياهه
برداري کنوني نشان ميدهد که آنجا 600 کتاب دارد.
5) "کانون فرهنگي_اسلامي افغان" که در 1990 پايه گذاري گرديده و با "اخوان
المسلمين" (برادري اسلامي) پيوند مييابد، داراي ششهزار سند در زمينه هاي
اسلام، تاريخ، ادبيات و سروده ها به زبانهاي دري، پشتو، عربي و اندکي
انگليسي است.
6) کتابسراهاي ويژه ديگري مانند "کتابخانه فيضاني" که به پاس گراميداشت
علامه فيضاني برپا گرديده، نيز ديده ميشوند. کلکسيوني از پنجهزار اثر دري،
پشتو، عربي و انگليسي به نوشته هاي علامه فيضاني و مضامين مذهبي وقف شده
است. (نامبرده در 1979 در زندان ناپديد شد.)
7) "کانون آسياي ميانه" Area Study Centre (Central Asia) در پشاور،
کلکسيون نفيسي از 13500 کتاب و 60 گاهنامه که بيشتر آنها به افغانستان
ميپردازند، دارد. به ويژه، کلکسيون روزنامه هايي از افغانستان خيلي چشمگير
است.
بدون شک، چند کتابخانه ديگر (چه شخصي و چه وابسته به نهادها) نيز در پشاور
استند. لست کنوني به نام گرفتن از کارکرد کتابخانه ها در ميان افغانهاي
باشنده تبعيد [پشاور] بسنده ميکند.
کانون آگاهي و سرچشمه هاي افغانستان (ARIC)
"کانون آگاهي و سرچشمه هاي اداره هماهنگ سازي کمکها براي افغانستان" (نام
کوتاه: "کانون")، گسترده ترين و داراي سازمانيافته ترين دستگاه کمپيوتري (common
database) از آثار چاپ شده در پيرامون افغانستان در پشاور/ پاکستان است.
اين کانون در 1989 پايه گذاري گرديد و اينک به کمک پنج کارمند و يک کاريار/مشاور
راه اندازي و گردانندگي ميشود.
"کانون" به گردآوري و پخش اسناد تهيه شده از سوي همه سازمانهاي امدادگر به
افغانستان، افغانهاي آواره در پاکستان، و کارکنان بخشهاي گوناگون سازمان
ملل در افغانستان ميپردازد.
"آگاهينامه کانون" (ARIC Bulletin) که هر ماه فرآورده هاي جاري را بازتاب
ميدهد به کتابخانه هاي سکانديناويا، ايالات متحده و آستراليا پخش ميشود.
کلکسيون "کانون" در برگيرنده کتابها، گزارشها، روزنامه ها، گاهنامه، نشريه
هاي چاپ تنظميهاي مجاهدين، نقشه ها، پوسترها، برگپاره ها مانند سالنامه هاي
افغاني بود، و بخش "ريفرنس" هم داشت.
شمارش ماه جنوري 1999، مينمايد که کلکسيون "کانون" داراي 7739 عنوان اثر با
سنجه هاي زيرين است: 4237 گزينه انگليسي، 2387 دري، 905 پشتو، و 210 به
زبانهاي ديگر مانند فرانسوي، جرمني، سويدي و نارويژي. سيستم کتلاک اينجا بر
بنياد و در سازگاري با عناوين مضموني "کتابخانه کانگرس" استوار است.
رونوشتهاي کتلاک در دسترس کساني که کميپوتر ندارند، گذاشته ميشوند. گنجينه
آگاهي سازمانيافته کمپيوتري کتابشناسي "کانون" (ARIC Bibliographic
Database) در سي دي نگهداشته شده و آماده پياده شدن روي سايت انترنت است.
دو بخش USIS و ProMIS يا دستگاه آگاهي و رهبري برنامه در نقش اداره اطلاعات
و ابزار همآهنگي کمکها از سوي سازمان ملل براي همين کار پيريزي شده اند.
"کانون" کورسهاي کوتاهي براي سازمانهاي غيرحکومتي و بخشهايي از سازمان ملل
راه مي اندازد و ميخواهد دستگاهي از هر نگاه معياري را رويدست گيرد. اين
دستگاه بايد براي کاربران سازمانهاي غيرحکومتي و سازمان ملل، شاگردان و
پژوهشگران پاکستاني، انديشمندان، گزارشگران و همه افغانهاي بازديدکننده
دسترس پذير باشد.
[][]
دنباله دارد
«»«»«»«»«»«»«»«»